چکیده:
مذهب و نظریات مذهبی اهمیتی قاطع در فهم ماهیت جنگ و اخلاق نظامی در جهان اسلام داشته و دارد.جنگ که در ادبیات فقه اسلامی با عنوان«جهاد»شناخته میشود،یکی از فروع دهگانه دیانت اسلام است.و بنابراین،یکی از ابواب اصلی فقه اسلامی میباشد.در این مقاله کوشش میکنیم برداشت اسلام شیعی از ماهیت جهاد و اخلاق نظامی در نصوص اسلامی را به اختصار مورد بررسی قرار دهیم؛جهاد در فقه شیعه.این مقاله کوشش کرده است با نظر به دو تفکیک اساسی؛1)بین فقه شیعه و اهل سنت در باب جهاد از یک سوی؛و 2)تمایز بین نظریه کلاسیک و جدید شیعه درباره جهاد از سوی دیگر،به تحلیل دو مطلب اساسی در باب جهاد اقدام نماید؛ الف)دیدگاه شیعه در باب ماهیت جهاد در دوره غیبت؛و ب)اخلاق نظامی و حقوق بشردوستانه در منابع فقه شیعه.
خلاصه ماشینی:
"ابو بکر محمد بن ابی السهل السرخسی(مرگ 482 ق)،از فقیهان مکتب حنفی اهل سنت،آیات قرآن را به گونهای چیده است که گویی احکام رابطه مسلمانان با غیرمسلمانان،از اعراض و ترک رابطه تا دعوت به اسلام از راه موعظه،تا جنگ دفاعی در صورت تهاجم دشمن،و سرانجام تا تهاجم ابتدایی به غیر مسلمانان،تحول یافته و در این آخری به عنوان حکم نهایی تثبیت شده است.
امام محمد شافعی(150-204 ق)،رهبر مذهب شافعی[یکی از مذاهب فقهی چهارگانه اهل سنت]عقیده دارد که آیات ناظر به صلح و نهی از جنگ تا شروع تهاجم دشمن،و نیز منع جنگ در ماههای حرام شرعی،همه با نزول آیه«و قاتلوهم حتی لا تکون فتنه»[بقره/193] منسوخ شده است(شافعی،الأم،1393 ق،ج 4،ص 161).
سرانجام،آیات 39-40 سوره حج،با اشاره به فلسفه دفاع،یک جمعبندی عمومی از دیدگاه قرآن در باب ماهیت دفاعی جهاد ارائه کرده و میافزاید؛ «به آنانکه مورد هجوم نظامی واقع شدهاند اجازه داده شده است[که برای دفاع از خود بجنگند]به دلیل اینکه مظلوم واقع شدهاند،و بیشک خدا بر نصرت آنان توانا است.
علامه حلی(726 ق)در کتاب دیگری با اشاره به ضرورت مرابطه-مرزداری-،تأکید میکند که قتال ابتدایی با کفار جایز نیست بلکه باید از ورود دشمن به بلاد اسلام محافظت نموده و مسلمانان را از احوال و مقاصد دشمن آگاه نمود؛هرگز نباید به جنگ اقدام کرد مگر اینکه دشمنان به هجوم آغاز کنند و در این صورت نیز نه به قصد جهاد،بلکه به قصد دفاع از اسلام و نفس خویشتن باید دست به سلاح برد(علامه حلی،منتهی المطلب،1333 ش،ج 2،ص 902)."