چکیده:
تفسیر علمی،گونهای از تفسیر است که در تطبیق دانش بشری با آیات قرآن کریم حاصل میگردد.
گرچه با پیشرفت علوم تجربی در دوران معاصر با رشد چشمگیری در تفسیر علمی،توسط دانشمندان اسلامی مواجه هستیم،اما این نوع تفسیر،ریشه در تاریخ اسلام دارد.که با آغاز فتوحات و گسترش اسلام و شروع نهضت ترجمه و اختلاف مذاهب و فرقهها و کشمکشهای کلامی،به موازات پیشرفت جامعه اسلامی رشد نمود.اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم قمری،محمد غزالی،اندیشه علمی نگری به قرآن را مطرح نمود.نظریهپردازی علمی به قرآن غزالی،باعث گردید که مفسرانی،مانند فخر رازی به منصه ظهور برسند.رازی تفسیری به نام مفاتیح الغیب را تألیف نمود و عملا اندیشههای غزالی را در آیاتی که اشارات علمی داشتند به کار گرفت.وی تفسیری پرحجمی نگاشت و انواع علوم تجربی در عصر خویش اعم از هیئت،نجوم،طب و...دیگر فرضیههای علمی را در تفسیرش آورد.ولی شیخ طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان با احتیاط با تفسیر علمی برخورد نمود. گرچه در مواردی استنادات علمی را در تفسیرش آورده است.اما ابن ابی الفضل مرسی،سعی کرد که وجود همه علوم و فنون مختلف را در قرآن اثبات کند که برخاسته از نظریه است که همه علوم و معارف در قرآن وجود دارد. در این مقاله سعی نمودیم که نگاهی بر سیر تاریخی این گرایش تفسیری داشته باشیم.
البته ضرورت اطلاعرسانی و معرفی آثار تدوین شده قرآنی در سدههای گذشته و معاصر جای بحث و گفتگو ندارد اما باید توجه نمود که تحت لوای دفاع از حریم قرآن(به عنوان معجزه علمی قرآن)ضربه به قرآن زده نشود و حریم قرآن از تفسیرهای به رأی غیرمجاز سالم بماند.
خلاصه ماشینی:
"(غزالی،جواهر القرآن،31-32)مینویسد: «ثم هذه العلوم ما عددنا و ما لم نعددها،لیست اوائلها خارجه من القرآن فإن جمیعها مفترقه من بحر واحد من بحار معرفهء الله تعالی و هو بحر الافعال،و قد ذکرنا انه بحر،لا ساحل له و ان البحر لو کان مدادا لکلماته لنقد البحر قبل ان تنفده» «این علومی که برشمردیم،اصول و کلیاتش از قرآن خارج نیست زیرا آبشخور همه اینها از یک دریا از دریاهای معرفت خدای متعال است که آن دریای افعال است و قبلا گفتیم این دریاها ساحل ندارد و اگر مرکب برای کلمات الهی باشد تمام خواهد شد قبل از آنکه کلمات خدا پایان پذیرد.
» (ذهبی 2/519)درباره غزالی و تفسیر العلمی مینویسد: «ان الامام الغزالی کان الی عهده اکثر من استوفی بیان هذا القول فی التفسیر القرآن» «امام غزالی در زمان خودش از همه بیشتر این قول(تفسیر علمی)را در تفسیر قرآن به کار برده است» (غزالی،جواهر القرآن،68-69)که آن را بعد از احیاء علوم الدین نوشته است علوم را به دو شکل تقسیم میکند.
قرآنپژوهان همیشه در این راستا با یک پرسش دائمی مواجه بودهاند که: آیا قرآن یک کتاب علمی است که در بردارنده همه علومی که باعث سعادت در دنیا میگردد یا آنکه کتاب هدایت انسان و جامعه بشری است و به جز آن هر مسئلهای که در آن مطرح شده است،از باب تمثیل و تأکید و تبیین راه هدایت میباشد؟ جواب سؤال فوق،بستری را در طول تاریخ تفسیر فراهم نمود که منجر به پیدایش روشهای تفسیری گوناگون گردید.
نکته قابل توجه این است که،طرفداران تفسیر علمی،علاوه بر آیات مطرح شده،به روایاتی هم استناد کردهاند که براساس آن میتوان حکم به وجود همه علوم در قرآن را داد."