چکیده:
اشعار خاقانی شروانی تجلیگاه آیین مسیح است.او که در دامان مادری ترسایی و در منطقهای مسیحی نشین میزیسته،در عین اعتقاد و پایبندی به دین مبین اسلام، اصطلاحات و اعتقادات مسیحیت را در شعر خود پرورانده و به تصویر کشیده است.اصولا سرشت پاک و اهورایی مریم(س)آنچنان است که همواره دستاویز سخن سنجان در متون نظم و نثر فارسی قرار گرفته و میگیرد و همگان برآنند مریم با پاکی و اخلاص در راه حق گام برمیدارد و حق همواره با اوست. بدیهی است حقیقت همچون خورشیدی پرفروغ تجلی مییابد و پنهان نمیماند.پاکی و صفا در درون مریم موج میزند و او را اقیانوسی زلال و مصفا میسازد:پاکی و صفایی که وی را مادر پیامبر و الگوی زنان عالم میگرداند. فعل مریم به اثبات نیاز ندارد و او در سخن را در برابر هرکس نثار نمیسازد.پس به امر خدای بزرگ سکون میکند و استاد خاقانی،سکوت سرشار از اطاعت مریم به حق را میسراید.وی در پردازش این مضمون بینظیر است.
خلاصه ماشینی:
"اعرابی بخدمت آنحضرت آمد و عرض کرد مرا بعلمی دلالت کن که داخل بهشت شوم فرمود:گرسنگان را سیر کن و تشنگان را سیراب نمای پس اگر قدرت بر اینها داشته باشی زبان خود را از غیر سخن خیر محافظت کن که به این سبب بر شیطان غالب میگردی و فرمود:چون مؤمن را خاموش و صاحب وقار بینید باو تقرب جوئید که حکمت بر دل او القا میشود و نیز فرمود مردم سه طایفهاند غانم و سالم و هالک،غانم کسی است که ذکر خدا میکند و سالم آنست که سکوت را شعار خود سازد و هالک آن است که به سخنان باطل فرو رود....
صوم العذارا:روزهء سه روزهای که از روز دوشنبه بعد از عید دنح آغاز میشود و تا روز پنجشنبه ادامه دارد»1و در توضیح این بیت خاقانی:چه بود آن نفح روح و غسل و روزه که مریم عور بود و روح تنها» میگوید:«مراد روزهء مریم است و آن روزهء سکوت بوده است»2در تفسیر آیهء(فاماترین من البشر احدا)اگر بنی از آدمیان کسی را(فقولی)بگو که من نذر کردهام خدای را روزه گفتند خدای تعالی او را گفت نذر کن روزه برخود با من تا چون خبر دهی نذر دارم در روزه سخنت راست باشد و گفتند مراد بصوم صمتست و صوم صمت در شرع ایشان روا بود...
»1این نیاز مریمی بوده است و درد که چنان طفلی سخن آغاز کرد مثنوی-دفتر سوم-881 آری او به امر خدا سکوت کرده بود تا طفل نوزاد از وی به دفاع برخیزد و در مقابل هر سرزنشکننده و پرخاشگری تنها عکس العملی که نشان میداد این بود که با دست اشاره میکرد که از خود کودک سؤال کنید»2حجت معصومی مریم بس است عیسی یکروزه گه امتحان خاقانی-343 (4)-مجمع البیان فی تفسیر قرآن،طبرسی،با تعلیق حاج سید هاشم رسول محلاتی،ص 505."