چکیده:
ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ ـ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻏﻠﻮ ـ و ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻔﻮﺿﻪ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲاﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻣﺎﻣﻴﻪﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﻣﻌﺪودی ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻏﺎﻟﺒﺎ درﭼﺎرﭼﻮﺑﻲ ﻛﻼﻣﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ و از ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻔﻮﻳﺾ و ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن در ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲاش ﻏﻔﻠﺖ ﺷﺪهاﺳﺖ. اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی و ﺗﻄﻮر ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ در ﺳﺪه دوم ﻫﺠﺮی را دﻧﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ. ﭘﻲﮔﻴﺮیاﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع از ﻧﻘﻄﻪ آﻏﺎز آن، ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺪه دوم ﻫﺠﺮی، ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ در دوره ﺻﺎدﻗﻴﻦـ ﻋﻠﻴﻬﻤﺎاﻟﺴﻼم ـ ﻫﻨﻮز ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻌﻬﻮد آن را ﻧﺪاﺷﺘﻪ و »ﺗﻔﻮﻳﺾ« ﻏﺎﻟﺒﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺒﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرﻓﺘﻪ اﺳﺖ.ﻧﮕﺎرﻧﺪه در اداﻣﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ از اواﺧﺮ ﺳﺪه دوم ﻫﺠﺮی ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻜﻞﮔﺮﻓﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻏﺎﻟﻴﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از آن وﺟﻮد داﺷﺖ، در ﻗﺎﻟﺐ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ و اﺻﻄﻼحﻣﻔﻮﺿﻪ ﻣﻄﺮح و ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻮﻳﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺷﺪ. اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻋﻠﻞ و زﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﭘﺮدازدﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ اﺻﺤﺎب ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ـ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﮔﺮوه اﻣﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻳﺎﻓﺖ ـ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﺗﻔﻮﻳﻀﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻌﻀﺎ ﻣﻔﻮﺿﻲ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ.
خلاصه ماشینی:
" ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ درﺑﺎره ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻔﻮﻳﺾ در ﭼﻪ دورهای ﭘﺪﻳﺪار ﮔﺸﺖ و اﻳﻦ ﮔﺰارشﻫﺎ در آن ﺑﺮﻫﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ داﺷﺖ؟ ﺳﭙﺲ ﺑﺮﭘﺎﻳﻪ اﻳﻦ ﭘﺎﺳﺦ، ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻲﭘﺮدازد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ ـ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻏﻠﻮ ـ از ﭼﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم از ﭼﻪ دورهای ﺑﺮای ﺷﻴﻌﻴﺎن اﻣﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ آﺷﻨﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ؟ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺗﻔﻮﻳﺾ، ﻳﻌﻨﻲ اواﺧﺮ ﺳﺪه دوم ﻫﺠﺮی، ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻋﻠﻞ و زﻣﻴﻨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮی اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻤﺎن ﺷﺪ،1 ﻏﺎﻟﺒﺎ داﻣﻦ ﻗﺸﺮ ﺧﺎﺻﻲ از ﻋﻠﻤﺎ و راوﻳﺎن اﻣﺎﻣﻴﻪ را ـ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﻴﻒ ﻣﻔﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﺎﺷﺪ ـ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ از اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻣﻔﻮﺿﻪ ﻳﺎد ﺷﺪ.
ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮان، ﮔﺰارشﻫﺎی »ﻧﺰﻟﻮﻧﺎ ﻋﻦ اﻟﺮﺑﻮﺑﻴﺔ« را از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻔﻮﺿﻪ ﺑﺮای اﻳﺠﺎد ﺗﻤﺎﻳﺰ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ و ﻏﻼة داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ،1 اﻣﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ اﻣﺎﻣﻴﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺮﻳﺎنﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻣﺎﻣﻲ آن دوره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎی ﻋﺮﺻﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻏﻼة ﻫﻤﭽﻮن اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻲ اﺷﻌﺮی )اواﺳﻂ ﺳﺪه 3( آن را ﻧﻘﻞ ﻛﺮده و ﺑﺪان ﺑﺎور داﺷﺘﻪاﻧﺪ.
04/ ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﻲ، ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ، ﺷﻤﺎره ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ، ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن 1931 اوﻟﻴﻦ ﮔﺰارش در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﻛﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد و ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪای اﺳﺖ ﻛﻪ از زراره ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق،1 زراره از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( درﺑﺎره ﺗﻔﻮﻳﺾ اﻣﺮ ﺧﻠﻖ و رزق و ﺳﺎﻳﺮ ﺷﺆون رﺑﻮﺑﻲ ﺑﻪ اﻣﺎم، ﺳﺆال ﻛﺮد؛ ﺣﻀﺮت ﭘﺲ از اﺳﺘﻔﺴﺎر از زراره درﺑﺎره ﻣﻘﺼﻮد وی از »ﺗﻔﻮﻳﺾ« و ﺗﻮﺿﻴﺢ زراره، آن را ﻧﻔﻲ ﻛﺮد."