چکیده:
در تاریخ ادبیات فارسی از ده منظومه با عنوان کارنامه آگاهی داریم. کارنامه منظومه ای در قالب مثنوی است که شاعر در آن با زبانی هزل آمیز سخن می گوید و با تعبیراتی هجوآلود، درباریان را نکوهش می کند. کارنامه نوع ادبی مستقلی است و کمتر از دویست و پنجاه سال، در تاریخ شعر فارسی نمود و امتداد داشته است. برخی از شاعران معروف که هرکدام جایگاهی در شعر فارسی دارند، کارنامه سرودهاند. در کتابها و مقاله هایی که به شعر فارسی و سنایی پرداخته اند، بیشتر به کارنامة سنایی، به سبب اهمیتی که وی در شعر فارسی دارد، اشاره کرده اند و بدون توجه به کارنامه های دیگر، آن را جزوی از شهرآشوبها یا قطعهای اخوانی دانستهاند. در فرهنگهای لغت، دانشنامهها و دایرة المعارفها، مدخلی برای کارنامه به عنوان نوع ادبی نگشودهاند. در این مقاله ضمن معرفی منظومه هایی به نام کارنامه، آنها را از لحاظ شکل، درونمایه، مخاطب، ساختار و مناسبات بینامتنی بررسی کرده و نشان داده ایم، کارنامه نوع ادبی ویژه ای است.
خلاصه ماشینی:
"این کارنامه نیز مانند کارنامۀ حکیم سنایی،وصف احوال خود شاعر و خطاب بهباد[نسیم صبح]است[نسیم صبح جانم تازه کردی/رسیدی لطف بیاندازهکردی](ابن یمین،1344:577)که میان دوستان پیامرسانی میکند.
رشید یاسمی حدس زده است که کارنامۀ مسعود سعد«بدیهتا در مجلس بزم»(مسعود سعد،1339:لج)سروده شده است؛درحالیکه این عناصر ساختاری قابلتشخیص و تمایز از یکدیگر-که کارنامه را در محور عمودی به هم پیوند میزند-بداهه بودن آن را منتفی میکند و شاعر باید با طرحی از پیش تعیین شده چنین مثنویهاییسروده باشد.
در مورد شباهت وزنی بین این کارنامهها با کارنامۀ سنایی باید گفت،یکی ازکارنامههای قمری آملی،کارنامۀ فراهی،کارنامۀ پوربهای جامی و«کارنامۀ زندان»بهاردر بحر خفیف و هم وزن«کارنامۀ بلخ»سنایی است.
شباهت نام و وزنکارنامههای زبان فارسی با«کارنامۀ بلخ»سنایی این تصور را به وجود آورده که تمامشاعرانی که کارنامه سرودهاند،به سنایی توجه داشتهاند؛اما سنایی در سرودن«کارنامۀبلخ»به مسعود سعد نظر داشته است.
بااینهمه،همچنان چند پرسش دربارۀ کارنامه باقی است:آیا مسعود سعد درسرودن کارنامه از فرهنگ و ادبیات دیگر ملل تأثیر پذیرفته،یا خود نوع ادبی کارنامه راپدید آورده،یا پیش از او در زبان فارسی کارنامه یا کارنامههایی سروده شده است؟شاعران کارنامهسرا از مناطق شرق ایران هستند و با توجه به اینکه کارنامه در دربارهاشکل میگرفته است؛آیا رواج این نوع ادبی در حدود اواخر قرن پنجم تا اواسط قرنهشتم به علت وجود دربارها و رونق آنها در شرق ایران بوده است؟آیا کارنامهنقیضهای از سنت کارنامهنویسی دورۀ پیش از اسلام است23؟ سپاسگزاری در تهیۀ مواد تحقیق و نگارش این مقاله از کمک استادان بزرگواری بهره بردم که بدینگونه ازایشان سپاسگزاری میکنم:استاد جمشید سروشیار،دکتر مهدی نوریان،دکتر محمود فتوحی،دکتر سعید شفیعیون و آقایان بهروز ایمانی،ابو الفضل خطیبی و جویا جهانبخش."