چکیده:
ساختارهای نحوی به نوعی منعکس کنندة ادراک و دریافت ما از واقعیتهای بیرونی و درونی و بیان کنندة مجموعه روابطی هستند که ذهن در قالب زبان، میان پدیدهها ایجاد میکند. شکلگیری ساختارهای نحوی بر اساس نظام اندیشه و تفکر ما و کاملا غریزی و ناآگاه است؛ اما شاعر تا حدودی آگاهانه با استفاده از الگوهای نحوی، اندیشه و عاطفه خود را زیباتر و رساتر بیان میکند. یکی از این الگوها آن است که فعل بر برخی ارکان جمله پیشی میگیرد. موضوع مقاله حاضر بررسی کارکردهای این نوع ساخت نحوی در غزل سعدی است. نقد و تحلیل متن شاهکارها از این بعد، میتواند زمینه ساز خلاقیتهای ادبی شود.کارکردهای این گونه از آشناییزدایی نحوی عبارت است از: کارکردهای ساختاری چون خلق موسیقی قویتر، حفظ حس کوتاهی جمله، گسترشپذیری، استقلال رکن در عین داشتن پیوندهای نحوی و تکمیل معنا و انسجام ساختاری و کارکردهای معنایی چون افزایش معنا؛ تأکید، بزرگنمایی و کوچکنمایی، بیان کلیت و تعمیم معنا، بیان کلی زمان و مکان، خلق ایجاز، توان تفسیرپذیری، تعلیق و انتظار، برجستگی توصیفات، حرکت و پویایی، انگیزش عاطفی، خیالانگیزی، ایجاد لذت و انسجام معنایی. بنابراین پیشآیی فعل، یکی از اسرار زیبایی غزل سعدی است که در کنار دیگر شگردهای زبانی به شیوهای حیرت انگیز، خواننده را در اندیشه و عاطفه شاعر سهیم میگرداند.
خلاصه ماشینی:
درباره نقش ساختار در خلق زیبایی و بیان معنا در زبان شعر گفتهاند: «مهمترین عامل در روانی کلام، گذشته از حسن انتخاب واژگان، این است که اجزای کلام به همان ترتیبی به دنبال هم قرار بگیرند که معنای کلام اقتضاء میکند» (موحد، 1378: 133).
شاهد مدعای ما سخن خود سعدی است: کی درآموخت چنین نطق و بلاغت کامروز مردم از عقل به در برد چو او گویا شد (سعدی، 1385: 220) موضوع نحوه ادای معانی گوناگون، با تکیه بر ساختار نحوی و از میان ساختارهای نحوی گوناگون، ساختی را که فعل بر دیگر ارکان جمله مقدم گردیده، معیار سنجش جملات مستقل در هر بیت بوده اند.
کارکردهای بلاغی گوناگون پیش آیی فعل در غزل سعدی در حوزه ساختار و معنا، به شکلی پیچیده و به طور همزمان در کنار هم و در درون ساخت نحوی حضور دارند و در واقع کشیدن مرزی خاص در میان این کارکردها امکان ندارد.
نکته مهم این است که پیش آیی فعل و آمدن ارکان جمله پس از آن، همچنان که در تکمیل معنای فعل و بیان جزئیات وقوع فعل نقش دارند در افزایش قدرت خیال انگیزی نیز مؤثرند.
از میان الگوهای گوناگون آشناییزدایی نحوی، پیش آیی فعل تأثیر بسیاری بر ساختار و معنای جملات دارد و پرکاربردترین ساخت نحوی در غزل سعدی است.
توانمندی گسترش ساختار نحوی به گونهای است که جملات مرکب طولانی همان ایجاز جملات ساده کوتاه را در خود حفظ میکند و در همان حال تمام ارکان و اجزاء در پوشش معنایی فراگیر، کلیت معنا را بیان میکنند.