چکیده:
تذکره تحفه سامی یکی از تذکرههای درخور تعریف و ذکر عهد صفوی است. در این اثر سام میرزا صفوی، شاهزاده دانشمند، هنرمند و خوشذوق، با رعایت کلام و ادب و در نهایت راستی و صداقت دست به تالیف زندگینامه 722 تن از شاعران کمی قبل از خود و همعهد خود زده است و الحق، که در این گنجینه گرانقدر از ذکر هیچ دانش و هنر و اصول و فنونی دریغ نورزیده است به طوری که تذکره تحفه سامی را میتوان آیینهای تمامنما از اوضاع ادبی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... دوره صفویه دانست.
آگاهی سام میرزا از زبان پارسی و عربی و ترکی و علوم و فنون آن دوران، و همچنین ارتباط قوی با اقشار خاص در سطح دربار و عوام در سطح جامعه، و علاقهمندی او به سیر و سیاحت، انگیزهای قوی و موثر برای ترغیب آن شاهزاده بوده تا چنین اثری ماندگار از خود و دیگر شعرای همعهد خود بر جای بگذارد.
Tazkera-ye Tohfe-ye Sāmi is one of the noteworthy Tazkeras (Poets' biographical dictionaries) from the Safavid time. Exercising utmost sincerity and truthfulness, its author, Sām Mirzā, a Safavid prince -- scholar and a talented artist -- has compiled the life stories of 722 poets, both his contemporary as well as some immediately before his time. Truly, this invaluable treasure has not failed to utilize every piece of information, artistic niceties, appropriate principles and techniques in such a way that his Tazkera could be regarded as a panoramic mirror reflecting the literary, cultural, socio-political and economic situation during the Safavid era.
Sām Mirzā's insight into Persian, Arabic and Turkish, his close familiarity with sciences and arts of his time and also his strong relationships with special people both at the royal court and among the populace and his interest in travel and touring provided this cultured prince with an effective incentive to bequeath to us such a memorable work.
خلاصه ماشینی:
"شاهزاده سام میرزا دربارۀ علت تألیف کتاب در باب معرفی شاعران و ذکر احوال آنان چنین میگوید: چون در رسایلی که خصوصیات حالات و صادرات اقوال مقامات این زمرۀ کثیر الصفات،مرقوم رقم بلاغت شیم گشته،چون بهارستان و مجالس النفایس و تذکرة الشعرا از این طبقه اثری نیست و از این طایفه خبری نه،چرا که این فرقۀ جلیل القدر بعد از تدوین آنها از بدو طلوع آفتاب عالمتاب این دولت عظمی الی یومنا هذا،لوای فصاحت افراشتهاند و دواوین بلاغت تدوین در میان همگنان گذاشته،لاجرم،چون ملاحظه نموده که مرور ایام و تمادی شهور و اعوام،ذکر این نادرهگویان از صفحۀ زمان سترده میگردد و مهما امکن،تتبع احوال و خلاصۀ اشعار هریک نموده،بر صفحۀ تحریر نگاشته،و این صحیفۀ گرامی که موسوم است به تحفۀ سامی،مشتمل است بر تنبیه و هفت صحیفه و ذیل،امید که بدین وسیله،به خاطر فیض ماثر ارباب فهم و ذکا و ضمیر منیر اصحاب مهر و وفا گذشته و ذیل عفو و اغماض بر سهو و نقصان این صحایف پوشیده،به قدر الوسع،در اصلاح معایب و مساوی آن کوشند(همان،ص /4م).
از شرح احوال شاعران در تحفۀ سامی درمییابیم که فن ترسل و انشا از جمله فنون مورد توجه و اهمیت آن زمان بوده،که سام میرزا آن را ذکر کرده است: علم سیاق و حساب خوب میداند و بدین واسطه،به شرف انشای آستانۀ صفیۀ صفویه حفت بالانوار القدسیه مشرف شد و در نوشتن خطوط و شعر و انشا سبق از اقران و امثال برد."