چکیده:
مطالعه دو دیدگاه عارف قمشه ای و امام خمینی درباره اسفار اربعه، معلوم می دارد که بین این دو دیدگاه در عین شباهت ها، تفاوت هایی نیز به چشم می خورد. حضرت امام و حکیم قمشه ای در هریک از سفرهای چهارگانه از حیث ارکان و احکام آنها مثلا احکام سفر دوم شباهت هایی دارند اما در سایر موارد تفاوت هایی را نشان می دهند. امام و حکیم قمشه ای بیشترین شباهت را در تفسیر ماهیت و ویژگی های سفر چهارم دارند. از دیدگاه هر دو عارف، اولا این سفر من الخلق الی الخلق مع الحق است و ثانیا نبوت تشریعی در این سفر به طور کامل برای سالک، حاصل آمده است. گرچه مشهورترین تقریرات اسفار به آن دسته از تقریرات، تعلق دارد که الگوی چهارتایی را مورد توجه قرار می دهند، اما شکی نیست که بنابر اعتبارات مختلف عقلی و البته به تایید دلالت های قلبی اهل شهود، می توان از مدل هایی دیگر نظیر مدل دوتایی، سه تایی، پنج تایی و به خصوص، هفت تایی نیز یاد کرد.
خلاصه ماشینی:
"محقق داماد در رابطه با اسفار اربعه آقا محمد رضا قمشهای میگوید: هرچند خوانندگان آشنا به معارف الاهیه عقلیه با امعان نظر در این وجیزه شریفه، خود به نکات بدیع و مهم آن دست خواهند یافت،و لیکن به نظر این نگارنده،یکی از نکات قابل ذکر در رسالۀ مزبور نظریۀ رابطۀ عرفان و سیاست و نحوۀ ورود عارف سالک و انسان کامل در سیاست و تمشیت امور خلق است که قمشهای در مقام چهارم یعنی در سفر من الحق الی الخلق بیان کرده است(محقق داماد،1376:101).
نکتۀ گفتنی آنکه حکیم قمشهای مقام فنای از فنا را در این مرحله میداند(ر ک:قمشهای،1345: 210-211)؛زیرا سالک پس از فنای از اوصاف خلقی به سر و پس از اتصاف به اوصاف حقی به خفی و پس از عبور از اطوار اسمائی،به باطن الباطن اسمای الهی راه میبرد که همان دست یافتن به حال اخفی است که پیش از این،حکیم قمشهای از قول کسانی آن را در کنار سر و خفی از عوارض سفر اول،دانسته بود.
سفر سوم:ماهیت و ویژگیها عارف قمشهای سفر سوم را سفری از حق به خلق و مانند سفر دوم و نیز سفر چهارم آن را سفری با حق،لحاظ میکند و این ازآنروست که در سفر دوم،حاکمیت حق بر ذات و صفات و افعال سالک،جایی برای ظهور انانیت وی باقی نگذارده و سالک با محو اوصاف خلقیش در اوصاف حقی و فنای اطواری،احوالی و اقوالی در حق،فرصت با خود بودن را از کف میدهد و این معیت حق است که او را به عنوان سالکی که ذاتا مخلوق حق است و معیت قیومی حق او را مدد وجوی میرساند،تا پایان سفرهای چهارگانه،باقی الذات و دائم الوجود نگه میدارد."