چکیده:
پژوهش در فرهنگ عامه یا تحقیق در فولکلور، حرکت برای شناخت باورها، اعتقادات، آئینها و اسطورههای گذشتگان است و میتواند در خودشناسی، خودباوری و درنهایت هویتیابی نسل امروز مؤثر باشد. بخش عمدهای از فرهنگ جامعه در ادبیات شفاهی متبلور است و ازاینرو، اینگونه ادبیات با نوع معیشت، سطح آرزوها، اقتصاد و اعتقاد مردم همخوانی شگرفی دارد. ادبیات شفاهی پدیدآورندگانی گمنام، ولی ناقلانی آشنا دارد و از نظر محتوایی در برگیرنده آرزوها و انتظارات بر باد رفته یا دور از دسترس، اسطورهها، اعتقادات و باورهای فردی و جمعی مردم گذشته است که برخی از این اسطورهها، باورها و اعتقادات به مخلوقات ماورایی از قبیل جن و پری مربوط میشود. وقتی بشر دیروز نتوانست برای دیدهها و شنیدههایش از پدیدههای پیرامونش، پاسخی منطقی و متناسب با دانایی و تجربه و انتظاراتش پیدا کند، به تحیر فرو رفت، به خیالپردازی و افسانهسازی روی آورد و با خلق مخلوقاتی ماورایی و اسطورهای و نسبتدادن بسیاری از امور به آنها، به پرسشهای واقعی خود پاسخی خیالی داد و از نظر روانی خود را قانع کرد. ادبیات شفاهی مردم خراسان که تجلیگاه این امور است، گاهی به نثر و در قالب قصه و افسانه، نقل روایت، چیستان، ضربالمثل و گاهی به نظم و موزون بوده و در قالب مثنوی، قطعه، غزل، دوبیتی، رباعی، مفردات و ... بیان شده است. نگارنده تلاش دارد در این جستار کوتاه به بررسی جن و پری در ادبیات شفاهی منظوم (لالایی، دوبیتی، رباعی و...) خراسان بپردازد. به بیان دیگر در این مقالة پژوهشی در پی آن هستیم که دریابیم اسطوره جن و پری درکدام بخش از ادبیات شفاهی منظوم خراسان بیشتر بروز و ظهور دارند و بروز و ظهور این مخلوقات در قالبهای متعدد چگونه است؟ تحقیق و بررسی، مطالعه و پژوهش در فرهنگ عامه و ادبیات شفاهی، حرکتی است بهمنظور شناخت نیاکان و بهرهگیری از ذهن و زبان آنها برای زندگی بهتر. برای گردآوری دادههای این مقاله 2007 دوبیتی، 675 رباعی، 954 لالایی، 186 چیستان و حدود 30000 ضربالمثل منظوم بررسی شدکه درنهایت باید گفت: این مخلوقات که برای پاسخ به نیاز انسانها خلق شدهاند، در سایر فرهنگها مشابههایی دارند و برخی از آنها با اعتقادات مردم گره خورده و بعضی مواقع آفرینشی مردانهخواه دارند.
خلاصه ماشینی:
"علاوهبر این، مردم خراسان در تنهایی خودشان جن را باور داشته و دارند و برای دور کردن یا مبارزه با آن نیز راهکارهایی ارائه میکنند که برخاسته از اعتقاد، باور و خیال خودشان است؛ اما بهراستی «جن» چیست و چگونه به باور مردم جهان، از جمله خراسان، راهیافته است و در ادبیات منظوم شفاهی خراسان چه نماد و نمودی دارد؟ نماد و نمود جن در ادبیات منظوم شفاهی خراسان واژه جن در 16سوره، در قالب 31آیه و در مجموع 32بار در قرآن کریم آمده است که در آنها راجع به چگونگی خلقت، شرایط زندگی، نحوه ارتباط جن با انسان و جنسیت آن اشارات صریحی شده است، ولی به دلیل رواج کمینگری و واقعیتگرایی روزافزون جامعه، روزبهروز بر تعداد منکرانش افزوده میشود.
با پژوهشهایی که در 12هزار مثل فارسی، امثال و حکم، پندها و داستانها و سایر کتب مرتبط با ضربالمثل صورت گرفت و مصاحبههایی که با مردم انجام شد، تنها شش ضربالمثل در ارتباط با پری و 10ضربالمثل درارتباط با جن وجود داشت که در زیر به دو مورد از هر کدام اشاره میشود: باد صرصری نمیشیپیر و عجوزه میشی کاکل زری نمیشیولی پری نمیشی *** دختر خانم زرنگه مثل پری قشنگه افسوس که رنگ به رنگه *** جن شده آقا ملا (داماد) میترسه از بسمالله *** مثل فلانی نباش جن باش و جانی نباش بههرحال امثال و حکم هر قوم، جزیی از فرهنگ آن قوم محسوب میشود هرچند نمیتوان برای آنها مرز جغرافیایی ویژهای در نظر گرفت، ولی با اندکی تأمل میتوان از این رهگذر به باورهای مردم منطقهای خاص دست یافت (بقایی،1:1370)."