چکیده:
در نظام روایی محدثان شیعه و اهل سنت بر تعقل تأکید فراوانی شده است. مسئله اصلی نوشتار پیش رو، ابتدا تبیین زوایای این حقیقت در میراث روایی عامه و خاصه و سپس مقایسه تطبیقی آن در این دو بستر است. نوشتار حاضر با الگویی نوین بر پایه الهامگیری از علتهای چهارگانه در اصطلاح فلاسفه اسلامی، ابتدا به تبیین فاعل، ماده، صورت و غایت تعقل در دو نظام روایی پرداخته است و سپس با مقایسه نتایج به دست آمده، به وجوه اشتراک بین این دو نظام روائی نائل گردیده است و در نهایت، وجوه تمایز آنها را نیز تشریح کرده است. حاصل این تحقیق آن است که در مقام تبیین زوایای خردورزی، هر چند روایات فریقین تفاوتهای کمی و کیفی چشمگیر و فراوانی دارند، لکن در نگرشی کلی، نسبت بین این روایات «واگرایی» و ضدیت نیست، بلکه «همگرایی» و «همسویی» ارزیابی میشود.
خلاصه ماشینی:
به نظر ميرسد در متون ديني نيز اين واژه با همين «حقيقت لغوي» استعمال شده ، در مـورد آن «حقيقت شرعيه » و معناي جديدي مطرح نيست ، به همين دليل ، ميتوان ادعـا نمـود کـه در فرهنگ روايات شيعه ، مطلق دانش ماده تعقل است ؛ زيرا در برخي از روايات اهل بيت عصـمت و طهارت ع «علم » بدون اينکه مقيد به هيچ قيدي شود، زمينه ساز تعقل دانسته شده اسـت (ر.
کثرت اين اوصاف اخلاقي پسنديده در فرهنگ سخنان اهل بيت عصـمت و طهـارت ع بـه حدي است که ميتوان ادعا نمود هيچ خير و کمالي وجود ندارد مگر اينکه از اوصاف عقل اسـت ؛ به همين جهت ، در حديث جنود عقل و جهل قبل از شماره سربازان عقل ، وزير عقـل را ـ کـه در حقيقت تمام سربازان در ذيل او عمل مينمايند ـ «خير» معرفي ميشود (ر.
بـا بررسـي در روايات اهل سنت همان نتيجه در مقياسي محدودتر قابل دستيابي اسـت ؛ زيـرا برخـي از روايـات ايشان نيز به اين غايت توجه نموده است (ر.
٦. وجوه تمايز بين نظام روايي فريقين در مسئله «جايگاه تعقل » علاوه بر وجوه اشتراک که از نظر گذشت ، ميتوان بر اسـاس فحصـي کـه صـورت پذيرفتـه است ، وجوه اختلافي را نيز به شرح ذيل مطرح نمود: يک ـ چنان که گذشت ، به لحاظ کمي تفاوت فاحشي بـين دو نظـام روايـي وجـود دارد؛ بـه گونه اي که هر يک از مبادي اربعه تعقل در روايات شيعه با تفصـيل بيشـتري مـورد توجـه قـرار گرفته است ، در حالي که در روايات اهل سنت عدد اين روايات بسـيار محـدود اسـت .